
Konsekwencje prowadzenia działalności nierejestrowanej mimo braku spełnienia ustawowych przesłanek
Informacje ogólne
Zgodnie bowiem z art. 5 Prawa Przedsiębiorców, działalność nie podlega rejestracji w przypadku, gdy miesięczny przychód z takiej działalności nie przekracza kwoty 75% minimalnego wynagrodzenia za pracę. Działalność nie będzie musiała być zatem rejestrowana tak długo, jak miesięczny przychód nie przekroczy ww. kwoty. Należy także podkreślić, iż w poprzednich latach kwoty te były znaczenie mniejsze (z uwagi na dosyć spory wzrost pensji minimalnej).
Niestety, okazuje się zatem, że limit uzależniony jest od przychodu, a nie dochodu. W związku z tym wydaje się bez znaczenia ile danej osobie faktycznie zostaje „na czysto”, gdyż tak jak wskazano powyżej „clue” problemu jest wysokość przychodu. Oprócz potwierdzenia ww. stwierdzeń w przepisach i licznych interpretacjach wydaje się to zasadne również „życiowo”. Gdyby bowiem przyjąć, że limit pomiędzy obowiązkiem prowadzenia działalności gospodarczej, a jego brakiem warunkuje dochód to mogłoby dochodzić przecież do licznych nadużyć. Dużo podmiotów mogłoby przecież wtedy wykazywać duże koszty prowadzenia działalności i de facto mieścić się w ww. limicie właśnie. Przychód to bowiem nie dochód. Limit nie określa więc ile można zarobić, tylko jakiego przychodu należnego nie możemy przekroczyć. Przychód należny to kwoty należne, choćby nie zostały faktycznie otrzymane, po wyłączeniu wartości zwróconych towarów, udzielonych bonifikat i skont. Są to należności, które osoba prowadząca działalność nierejestrowaną powinna otrzymać od swojego kontrahenta, w zamian za wykonane usługi lub dostarczone towary. Co najistotniejsze, przy ustalaniu przychodu należnego nie mają znaczenia ponoszone koszty prowadzenia działalności nierejestrowanej. Jedyne co możemy odliczyć, uwzględnić lub wyłączyć przy liczeniu przychodu należnego to wartość zwróconych towarów, udzielonych bonifikat i skont.
Przy prowadzeniu działalności nierejestrowanej istnieje jeszcze jeden – „wymyk” – a więc to, że działalność nierejestrowaną mogą prowadzić jedynie te osoby, które w okresie poprzednich 60 miesięcy nie prowadziły działalności gospodarczej (rejestrowanej). Oczywiście istnieją także inne wyłączenia w prowadzeniu działalności nierejestrowanej takie, jak np. wykluczenie z uwagi na wymóg posiadania przy pewnego rodzaju działalności koncesji, zgód itp., a także posiadanie statusu wspólnika spółki cywilnej.
Przekroczenie limitu
W przypadku przekroczenia w danym miesiącu limitu przychodów należy zarejestrować działalność. Wniosek do CEIDG należy złożyć w terminie do 7 dni od dnia, w którym przychód przekroczył obowiązujący limit. Od tego też momentu, osobę prowadzącą taką działalność zaczynają obowiązywać standardowe regulacje prawne. Wiąże się to m. in. z obowiązkiem prowadzenia Podatkowej Księgi Przychodów i Rozchód oraz obowiązkiem podlegania ubezpieczeniom społecznym.
Działalność nierejestrowana, a składki ZUS
Przy spełnianiu warunków do skorzystania z działalności nieewidencjonowanej, nie posiada się tytułu ubezpieczenia, w związku z tym nie podlega się obowiązkowi ubezpieczenia. Oznacza to, że taka osoba nie opłaca żadnych składek na ubezpieczenia społeczne. Nie opłaca się również składki zdrowotnej. Inna sytuacja ma jednak oczywiście miejsce wtedy, gdy działalność powinna być zarejestrowana, a nie była.
Działalność nierejestrowana, a podatek dochodowy
Brak zarejestrowanej działalności gospodarczej nie oznacza, iż uzyskiwane dochody są zwolnione z opodatkowania. Pojęcie działalność nieewidencjonowanej odnosi się bowiem do braku wpisu w CEIDG, nie zaś do braku ewidencji księgowych. Osoba prowadząca działalność nierejestrowaną jest zatem zobowiązana do ewidencjonowania uzyskanych przychodów (oraz ewentualnie poniesionych kosztów) i odprowadzenia z tego tytułu należnego podatku dochodowego.
W związku z tym, osoba prowadząca działalność nierejestrowaną, zgodnie z Ustawą nie prowadzi działalności gospodarczej, i nie jest zobowiązana do odprowadzania miesięcznych zaliczek na PIT. Nie oznacza to jednak, że nie ma obowiązku zapłaty tego podatku w ogóle. Uzyskane w ciągu roku zarobki należy bowiem wykazać w rozliczeniu rocznym PIT-36 w rubryce „działalność nierejestrowana”. Zarobki te podlegają opodatkowaniu na zasadach ogólnych. Oznacza to, że zastosowanie będzie miała skala podatkowa (12 %, 32 %). Niemożliwe zaś będzie zastosowanie np. stawki liniowej (19 %). Osoba prowadząca działalność nierejestrowaną może uzyskać przychód i pomniejszyć go o koszty uzyskania przychodu. Jak już wspomniano powyżej, opodatkowaniu podlega dochód, czyli przychód pomniejszony o koszty.
Dokumentacja przychodu w ramach działalności nierejestrowanej
Każda osoba prowadząca działalność nieewidencjonowaną jest zobowiązana do dokumentowania uzyskania przychodów. Na życzenie – o czym szerzej poniżej – należy wydawać swoim klientom i kontrahentom rachunki opiewające na otrzymane kwoty. Na podstawie wystawionych rachunków, kwoty przychodów należy następnie ująć w zbiorczym zestawieniu w postaci uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów. Przykładowo ewidencja taka może być prowadzona w praktycznie dowolnej formie, tj. tabeli EXCEL, czy nawet na kartce papieru. Zestawienie takie będzie ostatecznie bazą do określenia podstawy opodatkowania i obliczenia należnego podatku dochodowego. Powinno ono także zawierać:
- liczbę porządkową (kolejny numer wpisu);
- datę sprzedaży;
- kwotę sprzedaży;
- wartość sprzedaży narastająco (sumę dotychczasowej sprzedaży).
W ramach działalności nierejestrowanej co do zasady jest się zwolnionym z wystawiania faktur. Istnieje jednak obowiązek wystawienia rachunku lub faktury na żądanie klienta. Klient ma prawo zgłosić takie żądanie w czasie 3 miesięcy od daty zakupu.

Działalność nieewidencjonowana, a podatek VAT
Zgodnie z art. 113 Ustawy o VAT – podmioty, których przychody w ciągu roku nie przekroczyły kwoty 200.000,00 zł są podmiotowo zwolnione z podatku VAT. Zatem, jeśli ktoś prowadzi działalność nierejestrowaną – w przypadku czynienia tegoż lege artis – nie powinien być płatnikiem VAT. Pytanie jednak, jak taka sytuacja kształtuje się wtedy, gdy osoba prowadzi działalność nierejestrowaną osiągając przy tym ww. pułap 200.000,00 zł.
Konsekwencje niezarejestrowania działalności gospodarczej
Niestety, prowadzenie nieewidencjonowanej działalności gospodarczej mimo braku ku temu przesłanek powoduje określone konsekwencje karno-skarbowe. Stanowią one naruszenie:
- art. 60 § 1 Kodeksu wykroczeń – „kto wykonuje działalność gospodarczą bez wymaganego zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej, wpisu do rejestru działalności regulowanej lub wymaganej koncesji albo zezwolenia, podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny”;
- kolejna kwestia to już tzw. „nieujawnienie dochodów” – zgodnie bowiem z art. 54 Kodeksu karnego skarbowego podatnik, który uchylając się od opodatkowania, nie ujawnia właściwemu organowi przedmiotu lub podstawy opodatkowania lub nie składa deklaracji, przez co naraża podatek na uszczuplenie, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności, albo obu tym karom łącznie. Ważne są także regulacje § 2 oraz § 3 tegoż przepisu zgodnie z którymi „jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie jest małej wartości, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych” oraz „jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie nie przekracza ustawowego progu, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe”;
- kolejna sankcja o jakiej można mówić na kanwie niniejszej sprawy to brak prowadzenia księgi – zgodnie bowiem z art. 60 § 1 Kodeksu karnego skarbowego, „kto wbrew obowiązkowi nie prowadzi księgi, podlega karze grzywny do 240 stawek dziennych”. Tak, jak powyżej ważny jest również § 2 i § 4 tegoż przepisu zgodnie z którymi „kto wbrew obowiązkowi nie przechowuje księgi w miejscu wykonywania działalności lub w miejscu wskazanym przez podatnika jako jego siedziba, przedstawicielstwo lub oddział, a jeżeli prowadzenie księgi zostało zlecone biuru rachunkowemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi — w miejscu określonym w umowie z biurem rachunkowym lub w miejscu wskazanym przez kierownika jednostki, podlega karze grzywny do 240 stawek dziennych” oraz „w wypadku mniejszej wagi, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1-3 podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe”;
- następną konsekwencją będzie odpowiedzialność za nieskładanie właściwemu organowi wymaganej informacji podatkowej. Mowa jest o tym w art. 80 § 1 Kodeksu karnego skarbowego, zgodnie z którym „kto wbrew obowiązkowi nie składa w terminie właściwemu organowi wymaganej informacji podatkowej, podlega karze grzywny do 120 stawek dziennych”. Ważny jest także § 3 i § 4 tegoż przepisu zgodnie z którym: „Jeżeli informację określoną w § 1 lub 2 złożono nieprawdziwą, sprawca podlega karze grzywny do 240 stawek dziennych” oraz „w wypadku mniejszej wagi, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1-3 podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.”
Dodatkowo w sprawie zastosowanie znajdą przepisy karne wynikające z Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, związane z niedopełnieniem obowiązku wobec ZUS. Zgodnie bowiem z art. 98 pkt 1) tejże Ustawy „kto, jako płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika:
- nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie;
- nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub zgłasza nieprawdziwe dane albo udziela w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia;
- nie prowadzi dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych;
- nie dopełnia obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie – podlega karze grzywny do 5000 złotych”.
Kluczowe jest to, że wartość ewentualnego uszczuplenia będzie miała decydujące znaczenie dla ustalenia zakresu ewentualnej odpowiedzialności (a przede wszystkim tego, czy będzie to odpowiedzialność za przestępstwo, czy wykroczenie).
Urząd wyliczy bowiem całą kwotę z tytułu nieopłacania należności skarbowych wraz z odsetkami. Kwota ta może być zatem znacznie wyższa, niż realna szczególnie, gdy dana osoba nie posiada udokumentowanych przychodów. Kontroler oszacuje bowiem wtedy samodzielnie przychody, a co za tym idzie – ile mógłby wynosić podatek – gdyby rozliczano się zgodnie z przepisami. Istnieje także duża szansa na nałożenie kary w postaci dodatkowej karnej stawki w wysokości 75% przychodów z nieujawnionych źródeł.
Co zaś się tyczy podatku VAT to brak złożenia w terminie (nawet zerowej) deklaracji skutkuje mandatem w wysokości od 200,00 zł do 40.000,00 zł. Należy także zapłacić cały podatek wraz z odsetkami. Jednakże, gdy deklaracja VAT w ogóle nie zostanie złożona i zostanie to wykryte przez kontrolę skarbową, wówczas urząd skarbowy ma prawo orzec, iż podatnik dopuścił się tzw. „nieujawnienia podstawy opodatkowania”. Jeżeli uszczuplenie nie przekroczy kwoty 10.000,00 zł wówczas zostanie to potraktowane jako wykroczenie, natomiast jeśli wartość uszczuplenie będzie wyższa, wówczas zostanie to potraktowane jako przestępstwo karno-skarbowe i sprawa zostanie skierowana do sądu, a dane takiej osoby do Krajowego Rejestru Karnego. Hipotetyczne kary w sądzie to: pozbawienie wolności, ograniczenie wolności, grzywna.
W kwestii zaś konkretnych kwot i liczb naliczanych z uwagi na brak płatności składek na ZUS oprócz zwrotu zaległych składek możemy mówić o nałożeniu dodatkowej kary w postaci kwoty wynoszącej nawet 100% zaległości.
Mając na uwadze przedstawione powyżej informacje z Kodeksu karno-skarbowego i stawki dzienne z tegoż wynikające należy wspomnieć, że najniższa liczba stawek wynosi 10, a najwyższa 720. W związku z tym minimalna grzywna za każde z wykroczeń – oczywiście przy przyjęciu, że dopuszczono się przestępstwa skarbowego, a nie wykroczenia – wynosi obecnie 1.163,30 (10 x stawka dzienna w wysokości 116,33 zł).
Kasa fiskalna
Zwolnienie od obowiązku posiadania kasy fiskalnej dotyczy przedsiębiorców, których obroty ze sprzedaży stacjonarnej nie przekroczyły 20.000,00 zł lub którzy prowadzili wyłącznie sprzedaż wysyłkową. Kluczowe jest więc ustalenie, czy dana osoba faktycznie jest zobowiązana do posiadania kasy. Jeżeli tak należy wspomnieć o konsekwencjach braku jest zakupu. Okazuje się bowiem, że kary za brak kasy fiskalnej są bardzo zróżnicowane i zależne od zakwalifikowania czynu jako wykroczenie lub przestępstwo skarbowe. Jeżeli stanowi to wykroczenie to na taką osobę może zostać nałożony mandat w wysokości od 185,00 zł do nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych. Jeżeli jednak czyn zostanie zakwalifikowany jako przestępstwo skarbowe sankcje finansowe zaczynają się od kwoty powyżej 600,00 zł. Oprócz tego właściciel takiej firmy będzie musiał zapłacić dodatkowe zobowiązanie podatkowe wynoszące 30% wartości podatku od towarów i usług w okresie, w którym powinien korzystać z kasy fiskalnej.
Brak ewidencjonowania sprzedaży za pomocą kasy fiskalnej, pomimo takiego ustawowego obowiązku, wiąże się z ryzykiem ukarania takiego przedsiębiorcy grzywną do 240 stawek dziennych.
Podsumowanie
Finalnie więc należy wskazać, iż prowadzenie działalności nierejestrowanej mimo braku przesłanek w tymże kierunek jest ryzykowne i dosyć „ostro” karane. Kary dotyczą praktycznie wszystkich uchybień, począwszy od sankcji za brak rejestracji działalności kończąc na braku prowadzenia ksiąg rachunkowych, czy posiadania kasy fiskalnej. Istotne jest także to, iż odkrycie przez urząd skarbowy takich praktyk skutkuje ukaraniem przedsiębiorcy minimalnie grzywną za każdą z tych rzeczy z osobna.